Trong thế giới nhanh chóng của thông tin kỹ thuật số ngày nay, chúng ta đối mặt với một thách thức không ngừng gia tăng: làm thế nào để phân biệt giữa sự thật và fake news – thông tin sai lệch. Mỗi ngày, hàng triệu thông tin được tạo ra và chia sẻ trên internet, từ các bài viết tỉ mỉ đến những tweet ngắn gọn. 

Trong biển thông tin mênh mông ấy, fake news xuất hiện như những hạt cát gây nhiễu, khiến việc tìm kiếm sự thật trở nên khó khăn hơn bao giờ hết. Vậy làm thế nào để nhận biết được đâu là thông tin đáng tin cậy và đâu chỉ là tin giả mạo? Bài viết này sẽ đưa ra các phương pháp và kỹ năng giúp bạn phân biệt sự thật và thông tin sai lệch, giúp bạn trở thành một người tiêu thụ thông tin thông thái hơn.

Thế nào là fake news

Fake news là gì?

Fake news, hay tin giả, có thể được định nghĩa như sau:

Fake news là loại thông tin hoặc nội dung được tạo ra và phát tán mà không dựa trên sự thật hoặc sự kiện thực tế, với mục đích gây hiểu lầm, lừa dối hoặc làm sai lệch quan điểm của người tiêu dùng thông tin. 

4 đặc điểm chính của fake news

• Thiếu chính xác: Fake news không dựa trên sự thật hay dữ liệu thực tế, thay vào đó, nó thường dựa trên suy đoán, tin đồn, hoặc có các yếu tố bịa đặt bên trong.
• Mục đích lừa đảo: Mục đích của fake news thường là để lừa dối, gây hiểu lầm, hoặc thúc đẩy một chương trình nghị sự cụ thể, có thể là chính trị, kinh tế hoặc xã hội.
• Tác động mạnh mẽ: Fake news thường được thiết kế để thu hút sự chú ý, tạo ra tác động cảm xúc mạnh, và dễ dàng lan truyền trên mạng xã hội và các phương tiện truyền thông khác.
• Khó phân biệt: Fake news thường được trình bày một cách chuyên nghiệp và có vẻ đáng tin cậy, làm cho nó khó được phân biệt với thông tin chính thống hoặc tin tức thực sự.

Fake news đã trở thành một thách thức lớn trong xã hội thông tin hiện đại, đòi hỏi sự nhận thức và kiểm tra thông tin cẩn thận từ phía người tiêu dùng thông tin. Hiểu rõ định nghĩa và các đặc điểm của fake news là bước đầu tiên quan trọng trong việc phân biệt và đối phó với nó.

Xem thêm >>> 

Gossip: Tại sao chúng ta mê những lời đồn thổi

Sự khác biệt giữa fake news và sự sai sót của báo chí

Sự khác biệt giữa fake news và sai sót báo chí là rất quan trọng để hiểu, vì nó giúp xác định động cơ và tính chất của thông tin được phát tán. 

Fake news 

• Động cơ: Thường được tạo ra và phát tán với mục đích cố ý lừa dối, gây hiểu lầm, hoặc phục vụ một âm mưu cụ thể.
• Tính chính xác: Thông tin thường hoàn toàn sai lệch, bịa đặt hoặc cố tình bóp méo sự thật.
• Mục đích: Nhằm gây ảnh hưởng, thay đổi quan điểm hoặc hành vi của công chúng, đôi khi vì lợi ích cá nhân hoặc chính trị.
• Phương thức phát tán: Thường được lan truyền qua mạng xã hội hoặc các kênh không chính thống, nhanh chóng và rộng rãi.

Sự sai sót của báo chí 

• Động cơ: Sai sót trong báo chí thường xuất phát từ lỗi không cố ý, như thiếu thông tin, hiểu lầm, hoặc sai lầm trong quá trình thu thập tin tức.
• Tính chính xác: Có thể chứa thông tin không chính xác nhưng không phải là bịa đặt hoàn toàn; thường là kết quả của quá trình báo chí.
• Mục đích: Không thể hiện mục đích cố ý lừa dối; thường là kết quả của áp lực thời gian, thiếu nguồn tin đáng tin cậy, hoặc hiểu lầm.
• Phương thức phát tán: Thông tin sai lệch này thường xuất hiện trong các phương tiện truyền thông chính thống và thường được sửa chữa hoặc làm rõ sau khi phát hiện sai sót.

Trong khi fake news là sản phẩm của sự lừa dối cố ý và thường mang tính chất thao túng, thì báo chí sai sót thường là hậu quả của quá trình báo chí không hoàn hảo và thường không cố ý. Hiểu rõ sự khác biệt giữa chúng giúp người tiêu dùng thông tin có thể đánh giá và phản ứng với thông tin một cách phù hợp.

Xem thêm >>>

CV of failures là gì? Khi thất bại trở thành lợi thế cạnh tranh

Nguyên nhân và mục đích của fake news

Động cơ đằng sau việc tạo và phát tán fake news

Chính trị 

Một trong những động cơ phổ biến nhất là việc sử dụng fake news để ảnh hưởng đến quan điểm chính trị hoặc tuyên truyền cho một chính sách, cá nhân hoặc nhóm chính trị cụ thể.

Nó có thể được sử dụng để làm mất uy tín đối thủ chính trị hoặc để thúc đẩy chương trình nghị sự riêng.

Ví dụ: Một nhóm chính trị sử dụng tin đồn để tạo ra hình ảnh tiêu cực về đối thủ của họ, tuyên bố rằng họ tham gia vào các hoạt động bất hợp pháp hoặc có liên kết với các nhóm cực đoan, nhằm làm suy giảm uy tín và ảnh hưởng đến sự ủng hộ từ cộng đồng.

Lợi ích kinh tế và thu hút traffic

Fake news cũng có thể được tạo ra vì lợi ích kinh tế, như việc tăng lượt xem trang web hoặc thu hút quảng cáo.

Các trang web hay kênh truyền thông có thể phát tán fake news để tăng lượng traffic và doanh thu từ quảng cáo.

Ví dụ: Một trang web tin tức giả tạo nội dung có sức gây sốc hoặc gây chấn động để thu hút lượt xem và quảng cáo. Họ có thể tạo ra thông tin giả mạo với mục đích tăng doanh số truy cập, từ đó tăng giá trị quảng cáo và thu nhập.

Gây xáo trộn và mất lòng tin

Một số người hoặc tổ chức tạo ra fake news với mục đích gây xáo trộn và mất tin cậy trong cộng đồng hoặc xã hội.

Điều này có thể làm suy yếu niềm tin vào các tổ chức chính thống và tạo ra sự hỗn loạn.

Ví dụ: Một tổ chức muốn tạo ra sự bất ổn trong xã hội, họ sử dụng tin đồn để tạo ra lo ngại và hoang mang, gây xáo trộn trong cộng đồng và làm mất lòng tin vào các tổ chức và hệ thống chính trị của một địa phương.

Kích động

Fake news thường được tạo ra để kích động cảm xúc của người đọc một cách mạnh mẽ, như sợ hãi, giận dữ hoặc niềm tin mạnh mẽ, nhằm thúc đẩy hành động hoặc phản ứng từ phía công chúng.

Ví dụ: Một tờ báo trực tuyến chủ đề y tế muốn tăng lượng truy cập của mình, do đó, họ quyết định tạo ra một bài viết với tiêu đề sốc như “Phát hiện mới: Thực phẩm phổ biến gây ung thư ngay tại gia đình bạn!” Bài viết này chứa thông tin thiếu chính xác và chưa được kiểm chứng với mục đích khiến độc giả lo lắng về sức khỏe của họ. Bằng cách này, tờ báo hy vọng sẽ thu hút sự chú ý và tăng lượt đọc thông qua việc kích động người đọc bằng cách tạo ra sự hoang mang và lo sợ.

Tác động đến công luận

Việc lan truyền thông tin sai lệch có thể nhằm mục đích thay đổi quan điểm hoặc thái độ của công chúng về một vấn đề cụ thể hoặc sự kiện.

Ví dụ: Một chính trị gia sử dụng tin đồn để tạo ra ảnh hưởng tích cực về bản thân mình và phủ nhận mọi thông tin phê phán. Điều này có thể ảnh hưởng đến quan điểm của công dân và tạo ra hình ảnh tích cực không chính xác.

Cá nhân và trả đũa

Đôi khi, fake news được tạo ra nhằm mục đích cá nhân, như để trả đũa, làm hại hoặc bôi nhọ một cá nhân hoặc tổ chức nào đó.

Ví dụ: Một người có mâu thuẫn cá nhân với người khác sử dụng tin đồn để tẩy chay hoặc đổ lỗi cho họ trong các tình huống xã hội, sự kiện, nhằm trả đũa và hủy hoại danh tiếng của đối tác.

Thử nghiệm và thể hiện quyền lực

Trong một số trường hợp, fake news được tạo ra như một cách thể hiện quyền lực, kiểm soát thông tin, hoặc thậm chí chỉ để thử nghiệm xem thông tin sai lệch có thể lan truyền như thế nào.

Ví dụ: Một tổ chức cực đoan sử dụng tin đồn để thử nghiệm khả năng ảnh hưởng của họ và thể hiện sức mạnh, tạo ra sự lo lắng và sợ hãi trong cộng đồng để đạt được mục tiêu chính trị của họ.

Nhận thức về những động cơ này giúp người tiêu dùng thông tin có cái nhìn sâu sắc hơn về cách thức và lý do tại sao fake news được tạo ra và lan truyền, từ đó giúp họ phản ứng và bảo vệ bản thân một cách hiệu quả hơn.

Ảnh hưởng của fake news 

Fake news có thể thay đổi cách công chúng nhìn nhận về các vấn đề cụ thể, từ chính sách đến các nhân vật công cộng. Thông tin sai lệch có thể làm méo mó hiểu biết và quan điểm của mọi người.

Trong chính trị, fake news có thể ảnh hưởng đến cách cử tri đưa ra quyết định, đặc biệt trong các cuộc bầu cử. Nó có thể làm thay đổi quan điểm hoặc ủng hộ đối với một ứng cử viên hoặc chính sách nhất định.

Sự lan truyền rộng rãi của fake news có thể khiến công chúng trở nên hoài nghi với thông tin chính thống, gây mất niềm tin vào báo chí, chính trị và các tổ chức khác.

Fake news có thể kích động mâu thuẫn xã hội, tăng cường các cuộc tranh cãi và thậm chí gây ra xung đột giữa các nhóm xã hội khác nhau.

Các nhà hoạch định chính sách có thể bị ảnh hưởng bởi fake news, dẫn đến việc đưa ra các quyết định không dựa trên thông tin chính xác, có thể gây ra hậu quả không mong muốn.

Fake news có thể tăng cường sự phân cực chính trị, làm sâu sắc thêm khoảng cách và sự không tin tưởng giữa các phe phái khác nhau.

Thông tin sai lệch có thể cản trở quyền được biết của công dân, ảnh hưởng đến khả năng của họ trong việc tham gia vào các quá trình dân chủ một cách có thông tin.

Xem thêm >>>

POV là gì? 5 cách bảo vệ bản thân khỏi những quan điểm tiêu cực trên mạng xã hội

Vai trò của mạng xã hội trong việc lan truyền fake news

Mạng xã hội đóng một vai trò quan trọng trong việc lan truyền fake news, do các đặc điểm cụ thể của nền tảng này. Dưới đây là một số yếu tố chính:

• Tốc độ phát tán nhanh chóng: Mạng xã hội cho phép thông tin được chia sẻ nhanh chóng và rộng rãi. Fake news có thể lan truyền nhanh chóng qua các bài đăng, tweet, hoặc video, đạt đến lượng lớn người dùng chỉ trong vài giờ hoặc thậm chí phút.

• Thuật toán tối ưu hóa sự tương tác: Các thuật toán của mạng xã hội thường tối ưu hóa để hiển thị nội dung tạo ra sự tương tác cao, và fake news thường hấp dẫn vì tính chất gây sốc hoặc kích động cảm xúc.
• Bong bóng tin tức (Echo Chambers): Mạng xã hội có thể tạo ra các “echo chambers” hoặc “bong bóng tin tức”, nơi mà người dùng chỉ tiếp xúc với thông tin và quan điểm tương tự, làm tăng sự chấp nhận và lan truyền của fake news.

Xem thêm >>>

Echo chamber: Phá vỡ bong bóng thông tin và đối diện thế giới đa quan điểm

• Hạn chế kiểm soát: Việc kiểm soát nội dung trên mạng xã hội thường khó khăn hơn so với các phương tiện truyền thông truyền thống. Điều này tạo điều kiện thuận lợi cho fake news tồn tại và phát triển.
• Ảnh hưởng của influencers và tài khoản mạo danh: Các influencers và tài khoản mạo danh có thể có tác động lớn trong việc phát tán fake news, do lượng người theo dõi lớn và sự tin tưởng từ cộng đồng mạng.
• Khó xác định nguồn gốc: Việc truy tìm nguồn gốc của thông tin trên mạng xã hội thường khó khăn, khiến việc kiểm chứng và bác bỏ fake news trở nên phức tạp.
• Cộng hưởng tương tác: Sự tương tác và phản hồi từ cộng đồng mạng (như like, share, comment) có thể làm tăng độ phổ biến và tin tưởng vào tin giả.

Kỹ năng và phương pháp nhận diện fake news

Nhận diện fake news (tin giả) trong thời đại thông tin bùng nổ hiện nay là một kỹ năng cần thiết. Dưới đây là một số kỹ năng và phương pháp giúp bạn nhận biết và phân biệt fake news:

Xác định và đánh giá nguồn tin

Kiểm tra xem nguồn tin là ai: Một tổ chức truyền thông uy tín, một blogger, hay một tài khoản mạng xã hội không rõ ràng?

Tìm hiểu lịch sử và uy tín của nguồn tin: Tổ chức hoặc cá nhân đó có quá khứ của việc đăng tin không chính xác hoặc lừa đảo không?

Kiểm tra URL và tên miền

Cẩn thận với các địa chỉ website có tên miền kỳ lạ hoặc gần giống với các tổ chức truyền thông chính thống nhưng có thêm ký tự hoặc lỗi chính tả.

Đọc kỹ nội dung và ngữ cảnh

Đôi khi, các tiêu đề tin tức có thể gây hiểu nhầm. Đọc kỹ toàn bộ bài viết và xem xét liệu nội dung có phản ánh chính xác tiêu đề không.

Kiểm tra xem liệu bài viết có trích dẫn nguồn gốc của thông tin, chứng cứ hoặc bằng chứng hỗ trợ không.

Kiểm tra trích dẫn và bằng chứng

Sự kiện thực tế thường được hỗ trợ bằng dữ liệu, thống kê, hoặc trích dẫn từ các nguồn đáng tin cậy.

Quan điểm cá nhân thường thiếu các bằng chứng cụ thể hoặc dựa trên suy đoán và cảm nhận cá nhân.

Sử dụng công cụ kiểm tra sự thật (Fact-checking Tools)

Sử dụng các trang web kiểm tra sự thật độc lập như Snopes, FactCheck.org, hoặc các công cụ của tổ chức tin tức uy tín để xác minh thông tin.

Kiểm tra tác giả

Tìm thông tin về tác giả, họ là ai, họ có lịch sử viết bài đáng tin cậy không, hoặc liệu họ có liên kết với bất kỳ tổ chức nào có thể tạo ra một sự xung đột lợi ích không.

So sánh với các nguồn tin khác

Xem xét liệu thông tin này có được đưa tin bởi các tổ chức truyền thông khác có uy tín không. Sự đồng nhất trong báo cáo từ nhiều nguồn có thể là dấu hiệu của thông tin đáng tin cậy.

Kiểm tra ngày xuất bản

Thông tin cũ có thể được tái đăng trong một ngữ cảnh mới để gây ra sự hiểu lầm. Kiểm tra ngày xuất bản để đảm bảo thông tin được cập nhất mới nhất

Đánh giá tính chất của thông tin

Cẩn thận với những bài viết có ngôn từ cường điệu, thiên vị rõ ràng, hoặc thiếu cân nhắc.

Nhận diện fake news yêu cầu sự chủ động và tư duy phản biện. Bằng cách sử dụng những phương pháp trên, bạn có thể trở nên tỉ mỉ hơn trong việc đánh giá thông tin và bảo vệ bản thân khỏi bị lừa dối bởi thông tin không chính xác.

Trong cuộc chiến chống lại fake news, việc trang bị kiến thức và kỹ năng để phân biệt sự thật và thông tin sai lệch là vô cùng quan trọng. Không chỉ là trách nhiệm của mỗi cá nhân trong việc kiểm tra và đánh giá thông tin mình tiếp nhận, mà còn là một phần của nghĩa vụ đối với cộng đồng để đảm bảo sự chính xác và minh bạch của thông tin trong thời đại số.

Khi mỗi người trong chúng ta trở nên cẩn trọng và có trách nhiệm hơn trong việc chia sẻ thông tin, chúng ta sẽ cùng nhau tạo ra một môi trường trực tuyến an toàn và đáng tin cậy, nơi mà sự thật không bị lấn lướt bởi những thông tin sai lệch. Hãy nhớ rằng, trong thế giới của thông tin, việc sàng lọc và hiểu biết sâu sắc là chìa khóa dẫn đến sự hiểu biết đúng đắn và quyết định sáng suốt.