Chắc chắn bạn đã có ít nhất một lần cảm thấy một người mới gặp cố tình hoặc âm thầm chống đối lại những ý kiến và hành động của mình mặc dù bạn chưa từng tiếp xúc hoặc tương tác với họ trước đó. Có thể bạn đã rơi vào xu hướng tâm lý “Bias“ – “Thiên kiến” của cá nhân đó. Hãy cùng Dydaa tìm hiểu qua bài viết sau đây nhé!
Bias là gì?
Bias được dịch qua tiếng Việt là “ thiên kiến”, “tư kiến” hoặc nghĩa phổ thông nhất là “thành kiến”. Dễ hiểu nhất đó chính là “thiên kiến” => ý kiến thiên vị của cá nhân, nó chính là các xu hướng tâm lý của con người.
Thiên kiến là suy nghĩ về việc ủng hộ hoặc chống lại một ý tưởng hoặc sự vật hiện tượng theo cách không công bằng, khép kín và mang tính định kiến.
Nó hình thành từ đâu?
Bias hình thành có thể là bẩm sinh hoặc do não bộ học được trong môi trường hằng ngày. Mọi người có thể phát triển thành kiến đối với một cá nhân, một nhóm người hoặc một thông tin nào đó. Trong khoa học và kỹ thuật, bias là một lỗi hệ thống.
Tại sao “Bias” có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến cuộc sống của một người?
Tất cả chúng ta đều có những thành kiến ảnh hưởng đến tất cả các khía cạnh của cuộc sống của chúng ta và cuộc sống của những người mà chúng ta tương tác.
Ví dụ:
Trong môi trường nơi làm việc, những thành kiến vô thức có thể ảnh hưởng đến các quyết định tuyển dụng và thăng chức, phân công công việc và đường lối nghề nghiệp, và không may có thể dẫn đến một phần của hành vi quấy rối, môi trường làm việc thù địch và các vụ kiện mang tính pháp lý về sự phân biệt đối xử.
Những thành kiến này cũng có thể gây ra vấn đề và làm hỏng các mối quan hệ, cũng như ảnh hưởng đến danh tiếng của doanh nghiệp.
Ngoài ra, những thành kiến ngầm này có hậu quả chết người khi chúng ảnh hưởng đến những cá nhân như cảnh sát, những người phải đánh giá tình huống một cách nhanh chóng và đưa ra quyết định sinh tử – những quyết định có thể là kết quả của sự thiên vị ngầm.
Liệu có một ai công bằng và không thiên vị trên đời?
Sự thật thì luôn mất lòng nhưng nói chung là không có ai cả. Tất cả mọi người đều có trong mình sự thiên vị và thành kiến.
Nguyên nhân:
Bản chất của con người là chỉ định phán đoán dựa trên ấn tượng đầu tiên. Ngoài ra, mỗi một người có một cuộc đời khác nhau do họ sống và phát triển trong môi trường khác nhau như: trường học, niềm tin tôn giáo, văn hóa gia đình gốc cũng như tiếp xúc với nhiều loại phương tiện truyền thông.
Tuy nhiên, bằng cách phản ánh một cách nghiêm túc các phán đoán và nhận thức được những điểm mù, các cá nhân có thể tránh được việc rập khuôn và hành động theo định kiến có hại.
7 loại Bias điển hình nhất
Confirmation Bias – Thiên kiến Xác nhận
Confirmation Bias là một khuynh hướng của con người ưa chuộng những thông tin nào mà họ cho là đúng đắn
Thí dụ:
Bạn đã nghe nhiều người nói rằng đồ ngọt không tốt cho sức khỏe và bạn cho nó là đúng. Do đó, bạn sẽ có nhiều khả năng nhấp vào các video và đọc các bài báo xác nhận tuyên bố này hơn là những bài viết có quan điểm ngược lại.
Anchoring Bias – Thiên kiến Mỏ neo
Anchoring Bias là xu hướng con người bị ảnh hưởng phần lớn từ thông tin đầu tiên thu được của một vấn đề, bất kể nó đáng tin cậy đến mức nào và sử dụng nó làm cơ sở để so sánh. Thay vì khách quan, chúng ta có xu hướng dựa trên lý luận của mình nhờ vào thông tin mới và thiết lập các điểm tham chiếu không chính xác.
Thí dụ:
Bạn muốn mua một chiếc xe hơi và người bán hàng đưa cho bạn giá 40000 đô la Mỹ. Nếu bạn quay lại vào tuần sau và người bán hàng bán nó cho bạn với giá 30000 đô la Mỹ, thì đó có vẻ là một thỏa thuận rất hời vì đánh giá của bạn dựa trên thông tin đầu tiên mà người bán hàng cung cấp cho bạn. Tuy nhiên, nếu người bán hàng đã nói với bạn giá 20000 đô la Mỹ ngay từ đầu, thì 30000 đô la Mỹ sẽ không còn là một mức giá tốt như vậy nữa.
Survivorship Bias – Thiên kiến Người sống sót
Survivorship Bias là một hiệu ứng tâm lý học nói về việc chúng ta đã tin tưởng quá mức vào những phương pháp mà được cho là những người thành công đã áp dụng. Trong khi đó chính chúng ta cũng quên rằng những người thất bại cũng áp dụng cách thức tương tự.
Thí dụ:
Báo chí thường truyền thông có rất nhiều tỷ phú đô la đều bỏ học, nó khiến chúng ta dễ dàng tin rằng: “Có thể trở thành tỷ phú mà không cần phải học nhiều.” Sự thật là phần lớn những người bỏ học không thể trở thành tỷ phú, thậm chí họ phải chật vật để kiếm sống, và họ cũng không nổi tiếng nên chúng ta không biết đến họ.
Cultural Bias – Thiên kiến Văn hóa
Thiên kiến Văn hóa, còn được gọi là thành kiến ngầm, liên quan đến những người xem các nền văn hóa khác là bất bình thường, ngoại lai hoặc kỳ lạ, và thiên kiến của họ chỉ đơn giản dựa trên sự so sánh với nền văn hóa của họ.
Cultural Bias còn được gọi là nhận thức xã hội tiềm ẩn, thành kiến này quy các đặc điểm và hành vi của một cá nhân cho một nhóm người lớn hơn. Thành kiến ngầm tạo ra thái độ hoặc khuôn mẫu có thể ảnh hưởng hoặc tác động đến quyết định của chúng ta một cách vô thức.
Bias vô thức này ảnh hưởng đến nhiều người bởi vì họ không nhận thức được nguồn gốc của suy nghĩ cơ bản của họ.
Thí dụ:
Khi bạn đã từng làm việc với 1 hoặc 2 người đến từ một quốc gia hoặc vùng miền nào đó và họ có những thái độ, hành vi giống nhau, bạn sẽ rơi vào tình trạng “vơ đũa cả nắm” khi đánh giá một người thứ 3 đến từ cùng nơi với những người trước.
In-group Bias – Thiên kiến Cùng nhóm
Loại thiên kiến này đề cập đến việc bạn có nhiều khả năng sẽ ủng hộ hoặc tin tưởng ai đó trong cùng nhóm xã hội của bạn hơn là người ngoài. Thành kiến này có xu hướng loại bỏ tính khách quan khỏi bất kỳ loại quy trình tuyển chọn hoặc tuyển dụng nào, vì các cá nhân có xu hướng ưu tiên những người mà họ biết và muốn giúp đỡ.
Thí dụ:
Những đồng nghiệp cũ đã từng làm chung hoặc bạn bè học chung trường sẽ có được nhiều sự ủng hộ từ bạn hơn khi cùng làm việc chung hoặc đề xuất một ý tưởng nào đó.
Decline Bias – Thiên kiến Chối từ
Decline Bias là xu hướng so sánh quá khứ với hiện tại, nó đưa còn người đến quyết định rằng mọi thứ trong hiện tại tồi tệ hơn, hoặc đang trở nên tồi tệ hơn so với quá khứ, đơn giản là vì có sự thay đổi.
Thí dụ:
Bạn sẽ thường nghe những người lớn tuổi hay nói: “Ngày xưa thời của tôi…”, đó chính là những ví dụ phổ biến cho Decline Bias.
Self-serving Bias – Thiên kiến Vị kỷ
Self-serving Bias thường xảy ra khi một người tự hào và ghi nhận công sức và nỗ lực của bản thân khi đạt kết quả tốt, và đổ lỗi cho những nhân tố bên ngoài nếu gặp kết quả tồi tệ hơn là tự chịu trách nhiệm cá nhân.
Thí dụ:
Khi bạn đạt kết quả tốt, bạn sẽ cho rằng đó là công sức của bạn vì đã chăm chỉ cũng như lên kế hoạch đúng đắn. Nhưng nếu kết quả không được như mong đợi, bạn sẽ cho là do các tác động khác đã làm cho bạn thất bại
Làm sao loại bỏ được Bias từ người khác lẫn chính bản thân mình
Nhận biết được loại bias
Điều kiện đầu tiên để vượt qua bias là thừa nhận rằng chúng có tồn tại. Khi bạn biết có những yếu tố có thể thay đổi cách chúng ta nhìn nhận mọi thứ, chúng ta có nhiều khả năng sẽ đưa ra phán đoán hoặc quyết định cẩn thận hơn.
Tăng cường tương tác với nhiều người khác nhau
Chúng ta hình thành những bias vô thức dựa trên chủng tộc, giới tính, tuổi tác, khuynh hướng tình dục, tình trạng hôn nhân, trình độ học vấn và nhiều phạm trù xã hội khác.
Con người cũng có xu hướng giao du nhiều nhất với những người giống như chúng ta. Hãy phá vỡ khuôn mẫu đó bằng cách tương tác với những người bên ngoài cộng đồng xã hội của bạn.
Sự tương tác đó sẽ có tác động lớn hơn nhiều nếu bạn cố gắng hình thành tình bạn một cách tự nhiên và chân thành với những người đó, thay vì dựa vào sự tiếp xúc thông thường hoặc không thường xuyên.
Quan tâm đến những chuyện tích cực
Trải nghiệm mới có thể thay thế những dữ liệu cũ đã in hằn trong tâm trí bạn và tạo ra bias. Vì vậy, hãy tập trung sự chú ý của bạn vào những đặc điểm và hành động tích cực của những người bên ngoài cộng đồng của bạn.
Như vậy, bạn sẽ thay đổi được quan điểm thiên vị của mình đối với một người hoặc một hiện tượng đã được bạn “gắn mác”.
Hãy cụ thể khi đặt ra mục đích của bạn
Thay vì “Tôi sẽ giảm cân.” thì bạn hãy đổi thành “Tôi sẽ cắt món tráng miệng ra khỏi chế độ ăn uống của mình cho đến khi tôi giảm được 10 cân”. Câu nói sau có nhiều khả năng giúp bạn thành công hơn.
Bất kể bạn có nhận thức được bản thân đang nắm giữ những bias cụ thể hay không, bạn có thể đánh bại thành kiến tiêu cực bằng cách chống lại nó một cách có chủ ý.
Thí dụ:
Có một bias phổ biến (và không chính xác) rằng Người da đen có nhiều khả năng phạm tội hơn những người thuộc các chủng tộc khác. Ngay cả khi chúng ta không tin vào khuôn mẫu này một cách có ý thức, chúng ta cũng biết về nó. Một nghiên cứu của Đại học Bắc Carolina tại Chapel Hill cho thấy những người cố ý nói từ “an toàn” với bản thân mỗi khi họ gặp người da đen có hiệu quả xóa bỏ bias bằng cách tạo ra một khuôn mẫu mới và tích cực hơn.
Thay đổi cách bạn làm mọi việc
Thông thường, chúng ta bị mắc kẹt trong các mô hình bias tiêu cực mà không nhận ra nó.
Thí dụ:
Trong việc tuyển dụng, chúng ta thường duy trì tư duy một cách độc tôn bằng cách thuê những người giống mình. Một yếu tố góp phần có thể là thành kiến ngầm trong cách chúng ta đọc hồ sơ, đưa ra các giả định dựa trên tên, tuổi hoặc trình độ học vấn của mọi người.
Vì vậy, hãy loại bỏ hồ sơ xin việc! Một số công ty đã làm như vậy và thay vào đó, họ yêu cầu ứng viên gửi các mẫu công việc hoặc bài thuyết trình. Bằng cách này, mọi người được thuê dựa trên chất lượng công việc của họ chứ không phải dựa trên việc họ là ai hoặc họ là gì.
Nâng cao nhận thức của bạn
Một khi bạn nhận thức được điều gì đó, bạn sẽ nhìn thấy nhiều điều hơn. Hãy cố gắng để ý tất cả các cách thức mà sự nhận thức của bạn được định hình một cách chi tiết.
Thí dụ:
Bạn có thể tin tưởng một cách có ý thức rằng phụ nữ có khả năng trở thành nhà lãnh đạo hiệu quả như nam giới. Nhưng mỗi khi bạn đọc hoặc nghe những cụm từ như “rào cản vô hình” hoặc “chênh lệch lương theo giới”, chúng sẽ làm suy yếu niềm tin của bạn.
Chăm sóc bản thân
Bias ngầm có khả năng xuất hiện với tần suất cao khi chúng ta mệt mỏi và kiệt sức về tinh thần lẫn thể chất hoặc đang trong căng thẳng cao độ.
Vì sao lại thế?
Đó là bởi vì khi chúng ta mệt mỏi hoặc căng thẳng, tâm lý của chúng ta sẽ hoạt động kém hiệu quả hơn trong việc xử lý thông tin mới và phụ thuộc nhiều hơn vào sự vô thức.
Rèn luyện sự khiêm tốn
Sự khiêm tốn về mặt trí tuệ chính là việc bạn sẽ trở nên luôn cởi mở với ý tưởng rằng bạn có thể sai. Thay vì đứng trước niềm tin của mình một cách mù quáng, đó là việc hỏi, “liệu tôi có bỏ qua điều gì ở đây?”
Trên đây là những kiến thức về Bias mà Dydaa đã tổng hợp cũng như diễn giải từ nhiều nguồn để bạn có thể nghiên cứu. Hy vọng nó sẽ giúp bạn có những quyết định tốt nhất trong mọi vấn đề trong cuộc sống nhé!
